WOMEN | Kababayen-an nga nangahas alang sa kausaban

(This article was first published in Sun.Star Bisdak magazine.)

Atong hinumdoman ang mga babayeng Sugbuanon sa mga nilabay nga katuigan nga may dakong tipik sa managlahing mga panid sa kasaysayan sa Sugbo ug sa nasod, ilabi nga sila nangahas nga mousab sa dagan sa katilingban.

REYNA JUANA

Si Reyna Juana, asawa ni Rajah Humabon, usa sa mga Sugbuanon nga unang nahimong Kristiyano.  Gibunyagan siya ug si Rajah Humabon uban sa ilang mga sakop niadtong 1521. Gisugdan ang maong seremonyas pinaagi sa pag-ugbok sa usa ka kahoy nga krus. Pagkahuman, gihatag ngadto kang Juana ang imahen sa Santo Nino.

Matud pa, human nibiya ang mga Katsila, nibalik sa ilang karaang tinuhoan ang mga Sugbuanon. Giibot nila ang krus. Apan gipadamgo si Juana sa usa ka bata nga nag-agni kaniya sa pag-ugbok pagbalik sa krus. Dihang iyang nailhan ang bata nga mao diay ang Sto Nino, iyang giingnan ang iyang bana nga ibalik pagpabarog ang krus. Ang mga tipik sa orihinal nga krus gibutang na karon sa replica sa krus ni Magellan sa may Basilica del Sto. Niño.

ESPERANZA UG GUADALUPE VELEZ

Anak silang Esperanza ug Guadalupe Velez nilang Jacinto Velez y Roa ug Josefa Climaco y Noel, adunahang magtiayon sa Parian. Pag-umangkon sila ni Juan Climaco, heneral sa rebolusyonaryong pwersa nga nakigbatok sa mga Katsila ug nahimong gobernador sa Sugbo niadtong 1902. Ilang igsoon ang rebolusyonaryong si Marcial Velez.

Aktibong mga dumadapig sa rebolusyon ang duha. Mitabang sila sa hilom sa mga sundalong rebolusyonaryo. Dihang mibalik ang “kalinaw” sa Sugbo human sa pagtahan sa mga Sugbuanong heneral ug sa ilang mga sundalo ngadto sa mga Amerikano, nahimong Hepe sa Polis si Marcial. Apan nianang 1901, nibalik si Marcial pagkarebelde, butang nga gikasuko pag-ayo sa Amerikanhong awtoridad.

Tungod niini gisamok ang managsoon sa Amerikanhong militar ug gipasanginlang mga dumadapig sa rebolusyon. Gisulod ang ilang panimalay ug gi-ukay ang ilang mga kabtangan. Gisukitsukit sila sa wa pa buhii ug ang ilang amahan gibalhog sa Fort San Pedro.  Human nakagawas si Don Jacinto, mibiya ang pamilyang Velez padulong sa Hongkong, diin didto namatay si Don Jacinto.

FELICIDAD CLIMACO

Ubos sa mga Amerikanong kolonyalista, gitugotan ang mga Sugboanon sa pagpili sa ilang gustong mahimong representante o opisyal sagobyerno. Apan walay labot ang mga babaye. Usa sa dayag nga misupak niini mao si Felicidad Climaco, nga gikan  sa usa sa mga inilang banay sa Parian ug kaliwat ni Juan Climaco.

Aktibo si Felicidad sa mga kalihokan alang sa kagawasan sa Pilipinas ug sa paghatag sa mga kababayen-an sa katungod sa pag-apil sa piniliay. Kadaghan siya midiskurso, susama niadtong ika-10 sa Pebrero 1933 diin siya mibatbat atubangan sa 15,000 ka mga tawo, nga naglakip sa mga inila sa katilingban. Siya lamang ang babayeng mamumulong niadtong higayona. Niadtong 1937, nakab-ot niya ang iyang gitinguha dihang gitugtan ang mga kababayen-an sa pagbotar sa labing unang higayon.

MODESTA SINGSON GAISANO

Natawo si Doña Modesta niadtong tuig 1885 sa dakbayan sa Sugbo. Anak siya ni Go Bo Tiao nga mas nailhan isip Pedro Gotiaoco, usa ka prominente ug adunahang negosyanteng Insik sa Sugbo sa hinapos nga bahin sa ika-19 nga siglo ug sa sayong bahin sa ika-20 nga siglo. Niadtong 1933, miabli siya ug ang iyang banang si Jose Sy Lingkee og tindahan sa San Nicolas. Sa dihang mikita ug milambo kini, mibalhin sila sa downtown nga bahin sa Siyudad sa Sugbo.

Sayo nga namatay ang iyang bana. Apan wala kini nahimong babag sa paglambo sa negosyo nga ilang gisugdan. Nagsilbi si Doña Modesta isip amahan ug inahan sa iyang mga anak. Niadtong ikaduhang gubat sa kalibotan, wala niya igsapayan ang risgo ug nitabang siya sa mga gerilya sa Bohol, diin siya ug ang iyang pamilya nibakwit. Human sa gubat, gitabangan niya ang mga kabos nga mga batan-on aron makaeskwela ug mahaw-as sa kalisod.

INDAY NITA CORTEZ DALUZ


Isog, ligdong ug mapaubsanon – mao kini ang mga pulong nga mohulagway kang Inday Nita Cortez Daluz. Yano lamang siyang magsisibya sa radyo dihang nalambigit siya sa pulitika ug sa pakigbisog batok sa diktadoryang Marcos.

Nahimo siyang inspirasyon ug pabilo sa nagkalig-on nga pagbatok sa rehimeng Marcos dinhi sa Sugbo. Ang iyang walay kokahadlok nga mga diskurso ug sibya sa radyo niagni sa daghang Sugboanon sa pagsukol sa salawayong kagamhanan ni Marcos.